Me Sahyadri 022015

सह्याद्री (पश्चिम घाट) हा एक नैसर्गिक संपदेचा, वैविध्यतेचा, भौगोलिक व ऐतिहासिक ठेवा आहे. वाढत्या मानवी अतिक्रमणाचा, सह्याद्रीच्या विविध घटकांवर होणारा दुष्परिणाम भविष्यात आपल्यालाच धोका निर्माण करेल, यात शंका नाही. शुद्ध पाणी, हवा व उर्जा, भावी पिढीला मिळण्यासाठी, नंद्यांचे उगम असलेला सह्याद्री व त्याभागातील जंगले टिकवणे महत्वाचे आहे. सह्याद्रीच्या महत्वाच्या घटकांचे महत्व छायाचित्रांद्वारे प्रकट करण्याचा मी येथे प्रयत्न केला आहे. येथील पक्षी, प्राणी, वनस्पती, अधिवास, किल्ले व लेणी अशा विविध विषयांबद्दल आपण समजुन घेऊ.

Western ghats, or Sahyadri as we all call it as, is a treasure trove of spectacular landscapes, biodiversity, flora, fauna, some amazing geological wonders and man made monuments. With the increasing pressure from human encroachment, all these elements are under stress and in turn are under depletion. Western ghats should be left untouched by human beings, to protect their future generations from getting short of resources, such as water, energy and clean air. The important elements of western ghats, which need protection are highlighted in the new version of Photo journal , Me Sahyadri Magazine. The current issue has a brief of inspiring subjects such as birds, mammals, forts, ancient caves, snakes and the ambiance.

या सदरात, सह्याद्रीच्या विविध घटकांबद्दल छायाचित्र व माहिती द्वारे तोंडओळख मांडली आहे. खालिल चित्रनिबंधात जुन्नर जवळच्या तुळजा लेण्याबद्दल छायाचित्रे व मजकुर आहे. या लेण्यात माणसांचा वावर तुरळक आहे. येथे मधमाश्यांची पोळी आहेत. फेब्रुवारी २०१५ मध्ये एका ग्रुप वर येथे मधमाश्यांनी हल्ला केला होता. तुळजा लेण्यातील तुळजा देवीच्या देवळाची देखभाल करणाऱ्या स्थानिक व्यक्तीचे मार्गदर्शन घ्यावे. अशा ठिकाणी जाण्यापुर्वी मधमाश्यांपासुन कसा बचाव करायचा व प्राथमिक उपचार (फ़र्स्ट एड) बद्दल माहिती करुन घ्यावी.

This journal introduces you to one of the Buddhist rock temple through brief information and photographs. As the location is unsafe due to habitat of honeybees, please do not venture to the location without professional approach, and local support. Honeybee attack can turn fatal. Take guidance of Tulajaa temple guardian to avoid any mishap. Also make yourself aware about how to protect yourself in case honeybees attack, and the first aid technique.

जुन्न्नरच्या भोवताली डोंगर आहेत. या डोंगरात प्राचिन बुद्ध हिनायन लेणी आहेत. अंदाजे ५७ विविध ठिकाणी असलेल्या लेण्यांमध्ये महत्वाचे चैत्यगृह आहेत, विहार आहेत. या लेण्यांचा संबंध बुद्ध, हिंदु व जैन धर्मांशी आहे.पुर्व १५० ते इसविसन नंतर १५० वर्षे या कालावधित येथिल लेणी बनविल्या असाव्यात असे मानले जाते. बिटिश लेखकांच्या मते जुन्नर भागात ५७ ठिकाणी लेणी आहेत. जुन्नर भोवताली असलेल्या महत्वाच्या ५ लेणी समुहात, नैऋत्येकडे शिवनेरी, पश्चिमेकडे तुळजा, दक्षिणेस मानमोडी, व उत्तरेकडे लेण्याद्री व सुलेमान लेणी आहेत. या सर्व लेण्यांमध्ये मिळुन १० चैत्यगृह, १७४ विहार, ११६ पाण्याची टाकी व ३६ शिलालेख आहेत. शिवनेरी लेणी येथे ३, लेण्याद्री येथे २, मानमोडी येथे ३, तुळजा येथे १ व गणेश पुर्व येथे १ चैत्यगृह आहेत. शिवनेरी लेणी येथे ७८, लेण्याद्री येथे २८, मानमोडी येथे ४९, तुळजा येथे १२ व गणेश पुर्व येथे ७ विहार आहेत. शिवनेरी लेणी येथे ३, लेण्याद्री येथे ६, मानमोडी येथे २१, शिलालेख आहेत. शिवनेरी लेणी येथे ६०, लेण्याद्री येथे १५, मानमोडी येथे ३८, तुळजा येथे २ व गणेश पुर्व येथे १ पाण्याची टाकी आहेत.

Junnar is located on the deccan plateau, 20 km east of the main western ghat ridge. The town is surrounded by hills from all the sides. There are mountain forts and old rock cut caves all around the Junnar town. As per British records there are rock cut caves at 57 separate locations. The five prominent caves identified by early British explorers such as James Fergusson, and James Burgess are, Shivneri cliff caves south west of Junnar, Tulaja Leni west of Junnar, Lenyadri leni (Ganesha caves) north of Junnar, East Ganesh hill caves north of Junnar, and the caves of Manmodi hill south of the town. There are total 10 Chaitya halls, 174 vihaars, 116 water tanks and 36 inscriptions in these caves. Shivneri caves have 3, Maanmodi caves have 3, Lenyadri caves have 2 and Tulajaa and Ganesh east caves have 1 each chaityagrihaa (Chaitya hall). Shivneri caves have 78, Maanmodi caves have 49, Lenyadri caves have 28 ,Tulajaa has 12 and Ganesh east caves have 7 vihaaras. Shivneri caves have 3, Maanmodi caves have 21 inscriptions. Shivneri caves have 60, Maanmodi caves have 38, Lenyadri caves have 15,Tulajaa have 2 and Ganesh east caves have 1 water tanks.

जुन्नर भोवतालची लेणी कार्ले, भाजे, बेडसे, नाशिकजवळच्या पांडव लेण्यांच्या तुलनेने कलेच्या व वैभवाच्या दृष्टीने कमी दर्जाची आहेत. मात्र लेण्यांच्या स्थापत्यशास्त्राच्या दृष्टीने येथील लेणी महत्वाची आहेत. येथील काही लेणी डोंगराच्या गाभ्यातील भेगेमुळे व त्रुटींमुळे अर्धवट कोरलेली आहेत. यामुळे येथे लेण्याच्या कोरिवकामातील वेगवेगळे टप्पे पहावयास मिळतात. प्रदिर्घ काळ येथे लेण्यांचे काम झाले असल्याने वेगवेगळ्या काळातील विविध शैली येथे पहावयास मिळतात. येथील लेण्यांच्या कोरिव कामाचा काळ निश्चित पणे सांगणे कठिण असले तरी अंदाजे इसविसन पुर्व १५० ते इसविसन नंतर १५० वर्षे या कालावधित येथिल लेणी बनविल्या असाव्यात असे मानले जाते.

Most of the caves of Junnar are with very little ornamental and imagery carvings, in contrast with the caves of Verul and Ajantha. The Dagoba or the Stupaa is common in all the caves. Also none of the Junnar caves are as magnificent as caves of Karle, Bhaje or Nashik. However the group comprises specimens of almost every variety of rock-cut temples, and several forms not found elsewhere. Though the caves of Junaar are plainer than most of those executed afterwards,are still not devoid of ornament. All the caves belong to the first great division of Buddhist caves. The caves have been built between 150 B.C. and 150 A.D.

जुन्नर शहराच्या पश्चिमेस शिवनेरी पलिकडे अंदाजे २.५ कि. मी. अंतरावर तुळजा लेणी डोंगरावर कोरलेल्या आहेत. लेणी ईशान्यमुखी असुन येथुन त्या दिशेस लेण्याद्रीचा गणॆश डोंगर कुकडी खोऱ्या पलिकडे दिसतो. लेण्यात असलेल्या तुळजा देवीच्या देवळामुळे याला तुळजा लेणी म्हणतात.

Some rock cut caves west of Junaar are located in spur of Tulajaa hill about 2.5 km from Junnar. The caves are facing north east, and one can see a beautiful view of Lenyadri Ganesh hills at the distance from here beyond the Kukadi river basin. The cave is called as Tulaja caves because there is a modern Tulajaa deity shrine in one of the caves.

तुळजा लेण्यांचे वैशिष्ट्यपुर्ण स्थापत्य इतर लेण्यांमधील चैत्यगृहापेक्षा वेगळे आहे. येथील चैत्यगृह गोलाकार आहे. अंदाजे ७.८ मीटर रुंद व्यासाच्या या चैत्यगृहाच्या मध्यभागी स्तुप आहे. स्तुपावर नक्षी नाही. स्तुपावर हर्मिका नाही. स्तुपाचा काही भाग मुळ स्वरुपात नसुन दगडातले स्फटिक त्यात दिसतात.

The caves consist of a unique rockcut Chaitya Griha. The Chaitya Griha is circular in plan, 7.8 m across, with a Stupa at the center, with diameter of 2.5 m. The stupa is plain without capital. There are holes in the Stupa. The crystals in the rock can be seen in the holes made in Stupa.

स्तुपाभोवती १२ अष्ट्कोनी खांब आहेत. काही तुटलेल्या खांबांचा जीर्णोद्धार केलेला आहे. पुढच्या दोन खांबांना वरच्या भागात खाचा आहेत. यातील एका खांबाला चौकोनी तर एकाला गोलाकार खाचा आहे.

The Stupa is surrounded by 12 plain octagonal pillars, which are about 3.3 meter high. Some of the damaged pillars have been recently restored. Two of the front pillars are notched. One with notch of square cross section and the other one notched with notch of circular cross section.

स्तुपावरचे छत घुमटाकार आहे. अष्ट्कोनी खांब व दंडाकार भिंती मध्ये असलेल्या बाह्य छताला गोलाई आहे.

On the top of Stupa the roof is dome shaped. The aisle is roofed by a half arched surface rising from the wall, to the upper side of architrave above the pillars.

चैत्यगृहाच्या खांब व भिंतीमधल्या गोलाई असलेल्या छतावर पुरातन लेपाचे काही तुकडे दिसतात. यावर पुरातन चित्रकलेचे पुसट आकार व रंग दिसतात. वरिल छायाचित्रातील चित्रात पुसट लाल, निळ्या रंगात रंगवलेली समकेंद्री वर्तुळ पुसट दिसत आहेत.

In the aisle roof in Chaitya Grihaa there are some traces of plaster. Now (2015) very small patches of plaster are remaining. These patches of plaster have some traces of paintings. The colors of paintings have almost faded away. In the photograph above the traces of paintings show some concentric circles with traces of reddish brown and blue color.

वरिल छायाचित्रातील चित्रात पुसट लाल रंग दिसत आहे.

In the photograph above the traces of paintings show traces of reddish brown color.

वरिल छायाचित्रातील चित्रात पुसट लाल रंग दिसत आहे.

In the photograph above the traces of paintings show traces of reddish brown color, with some cross lines.

वरिल छायाचित्रातील चित्रात रंगवलेली समकेंद्री वर्तुळ पुसट दिसत आहेत.

The colors of paintings have almost faded away. In the photograph above the traces of paintings show some concentric circles.

आयताकार असलेल्या पडलेल्या लेपाकडे पाहुन छतावर लाकडी चौकटींची रचना असावी असे वाटते.

The rectangular patches of plaster probabaly indicate the existence of wooden frame on the roof.

लेण्याच्या मधल्या भागातील दर्शनी भाग ढासळला आहे. येथे २ विहार व इतर लहान लेणी आहेत. पश्चिमेस बुजलेली लेणी/पाण्याची टाके आहेत. या भागाचे उत्खनन पुर्ण झालेले नाही. लेण्यांच्या मध्यभागात वरच्या भागात कोरिव काम आहे. यात श्रीवत्स चिन्ह, स्तुप, गंधर्व, स्त्री, पुरुष, फुलांचे नक्षीकाम आहे.

The front facades of all the caves here have fallen away. There are number of cells and two small vihars. Over the front of one of the cells there are some Chaitya-window ornamentation. There are ornamental carvings of Gandharva, Men, Woman, Stupa, srivatsa symbol, ribbons, flowers.